Aleksandria – Kolumna Pompejusza – Serapejon – Katakumby Kaum asz-Szukafa
Kolumna Pompejusza i Serapejon
Na południowy zachód od centrum, w ubogiej dzielnicy Karmous, warto zobaczyć tzw. kolumnę Pompejusza (Amud el-Sawari „Kolumna jeźdźca” lub „Kolumna kolumn”) i pozostałości Serapejonu. Do tej części miasta kursują taksówki i autobusy miejskie. Niedaleko stąd do katakumb Kom asz-Szuqafa. Na rozkopanym wzgórzu z ruin Serapejonu wyrasta potężna kolumna flankowana przez dwa ptolemejskie sfinksy z różowego granitu. Monolit z czerwonego granitu z korynckim kapitelem ma trzon długości 27 m i średnicę 2,7 m (u podstawy). To największa kolumna w grecko-rzymskim świecie. Wzniesiono ją ku czci cesarza Dioklecjana w 300 r., który odcinając zbuntowanemu miastu dostawy żywności i wody pitnej, zmusił jego ludność do poddania się. Cesarzowi, który ochłonąwszy z gniewu, zarządził przywrócenie dostaw żywności, w podzięce wystawiono kolumnę na terenie Wielkiego Serapejonu, nieco zrujnowanego podczas zamieszek w 293 r.
Na szczycie stał posąg cesarza. Po arabskiej inwazji znalazła się poza murami obronnymi z czasów Tulunidów.
Wielki Serapejon to świątynia Serapisa, synkretycznego bóstwa łączącego w sobie cechy bogów egipskich – Ozyrysa i Apisa, oraz greckich – Dionizosa, Hadesa i Zeusa. Jego kult miał połączyć obie nacje, a Scrapis stał się bogiem opiekuńczym Aleksandrii.
W centrum kultowym stał budynek drugiej części Biblioteki Aleksandryjskiej, tzw. Biblioteka-Córka, gdzie przechowywano księgi dotyczące magii, astrologii oraz wiedzy tajemnej. Podczas badań archeologicznych odkryto sieć podziemnych galerii i korytarzy z niszami na zwoje, ślady cmentarza świętych zwierząt i kaplice dla podziemnych bóstw. Obecnie zwiedzającym udostępnia się tylko część podziemnych galerii (trzy), magazynu książek i podziemnych nekropoli świętych byków.
Biblioteka Serapejonu płonęła kilka razy (w latach 172, 181 i 217), ale ostateczny jej (i centrum sakralnego) koniec nadszedł w 391 r., kiedy fanatyczny tłum pod przewodem biskupa Teofila wdarł się na świątynne wzgórze i przez kilka dni dewastował budowle. Wydarzenia opisało kilku autorów chrześcijańskich. Na wzgórzu z resztek sanktuarium wzniesiono kościół św. Jana Chrzciciela.
Katakumby Kaum asz-Szukafa
Katakumby Kaum asz-Szukafa (Kom esh-Shukafa; wym. kom elszukafa; „wzgórze skorup”, arabskie tłumaczenia greckiej Lofus Keratnejkos; zajmują południowe zbocze wzgórza na południowy zachód od kolumny Pompejusza, niedaleko małego meczetu al-Miri. Podziemną nekropolę wycięto w skałach – pierwsze grobowce powstały pod koniec I w n.e. -w podaleksandryjskiej Rakotis, starszej od Aleksandrii. Odkrył ją w 1900 r. przy ulicy Abu Mansour (wykopaliska rozpoczęto w 1892 r.) jeden z aleksandryjczyków wydobywających w kamieniołomach kamień. Składa się z wielu poziomów; najniższe są niedostępne z powodu zalania przez wody gruntowe.
Spiralna klatka schodowa (6 m średnicy) prowadzi do dwóch poziomów. To jedyne źródło światła i świeżego powietrza. Katakumby są unikalne ze względu na rozplanowanie i widoczne w nich połączenie tradycji Egipcjan, Rzymian i Greków. Pierwszy poziom składa się z westybulu z półkolistymi niszami (podwójna eksedra) ozdobionymi alabastrem i wyrzeźbionymi muszlami, rotundy i triclinium funebre z czterema filarami (na lewo od rotundy), gdzie na greckich łożach (klitie) odbywały się uczty na cześć zmarłych. W tym miejscu archeolodzy odnaleźli naczynia po winie i zastawę stołową. Sala ma niemal 9 m2. Z westybulu wejście wiedzie do rotundy przykrytej kopułą wspartą na sześciu filarach. Dalej na wschód korytarz prowadzi do oddzielnego pomieszczenia zwanego Salą Karakalli, gdzie podobno pochowano młodych chrześcijan zamęczonych z rozkazu cesarza w czasie prześladowań w 215 r.
Na północ od rotundy schody wiodą na niższy poziom z najbardziej interesującymi grobami. Odkryte tutaj dekoracje to mieszanka sztuki egipskiej i grecko-rzymskiej z czasów Domicjana i Trajana. Z głównej klatki schodowej widać leżący w dole grób główny i wejście do Kaplicy Grobowej z trzema niszami na sarkofagi -przypomina ona grecką świątynię z pronaosem, naosem i kaplicą grobową. Fasadę zdobią dwie kolumny kompozytowe, zaś po bokach widnieją reliefy ze świętymi wężami egipskimi, będącymi jednocześnie greckim symbolem ducha opiekuńczego (Agathodaimon) z tyrsem Dionizosa i kaduceuszem Hermesa Psychopomposa („wiodącego dusze”). Nad wejściem uskrzydlony dysk słoneczny i ureusze (jak w każdej świątyni egipskiej) przypominają, że to miejscu pochówku. Tuż nad schodami wiodącymi do Kaplicy Grobowej w sklepieniu wyrzeźbiono helleńską muszlę. Na tylnej ścianie fasady reliefy przedstawiają Anubisa i Seta-Tyfona (połączenia człowieka i węża) w zbrojach rzymskich legionistów.
W niszy stoją sarkofagi ozdobione hellenistycznymi girlandami roślinnymi oraz maskami Meduzy i satyra. Ponad nimi reliefy przedstawiają sceny balsamowania zwłok leżących na lwim łożu ozdobionym koroną atef przez egipskie bóstwa Podziemi: Anubisa, 1 lorusa i Tota. Pod łożem stoją urny kanopskie. Dokoła kaplicy biegnie galeria z 91 loculi (grobami na półce), na których można było złożyć 3-4 mumie.
Na powierzchni w ogrodzie, pośród kolumn, sarkofagów i zniszczonych sfinksów, ustawiono rekonstrukcję grobowca z malowidłami w stylu egipsko-greckim.