Fajum

Wiele osób nazywa oazę Fayoum (Fayyum, Faiyum, wym. fajum) „ogrodem Egiptu”. To jedna z największych (1800 km2 ; 1,3 mln mieszkańców) i najbardziej znanych oaz w Egipcie i Afryce Północnej. Oaza, okolona wzgórzami, położona jest w zapadlisku tektonicznym 80 m p.p.m. Oddzielona od Nilu wąskim fragmentem pustyni stanowi żyzny obszar usytuowany wokół słonawego jeziora, zwanego dziś Birkat Karun (Birkat Qarun, Birket Qarun). Starożytni Grecy nazywali je Moeris. Zbyt silne parowanie sprawiło, że sól zawarta w wodzie z Nilu osadziła się w jeziorze, którego zasolenie wzrasta z roku na rok.

Jezioro Karun powstało w czasach, kiedy Sahara obfitowała w wodę. Archeolodzy odnaleźli nad jego brzegami ślady pobytu ludzi sprzed 40 tys. lat. Gdy klimat stawał się coraz bardziej suchy, jezioro zaczęło się kurczyć. W okresie Starego Państwa, kiedy jezioro zwano Sza-resi (południowe jezioro), a potem Mer-wer (wielkie jezioro), kwitło tu wiele osad i miasteczek. W następstwie niebywałej suszy oaza nieomal zupełnie się wyludniła. Dopiero prace zainicjowane przez faraonów XII dynastii (ok. 1991-1792 p.n.e.) ponownie doprowadziły ją do rozkwitu. Nawodnione południowe brzegi jeziora, żyzne i rolnicze, nazwano Ta-sze (jezioro-ląd). Tu była stolica oazy – miasto Szedet (Krokodylopolis). Wody dostarczała naturalna odnoga Nilu, uważana za kanał wykonany ludzką ręką, co przypisywano biblijnemu Józefowi (Bahr Yussef) lub faraonowi Amenemhatowi III. Przepływa on przez naturalną bramę w łańcuchu wzgórz koło el-Lahun, a stąd woda siecią kanałów rozprowadzana jest po całej niecce. Jezioro Karun w starożytności miało przypominać krokodyla, dlatego czczono tu krokodylego boga Sobka, zwanego później Suthos lub Skonopaios. Upadek Średniego Państwa i przeniesienie stolicy na południe spowodowały, że piaski pustyni pokryły większość pól uprawnych. Dopiero za pierwszych Ptolemeuszów przeprowadzono olbrzymie prace irygacyjne, oczyszczono stare kanały, a ziemie zasiedlono greckimi osadnikami wojskowymi. Król poświęcił oazę dobremu duchowi swojego królestwa – żonie i siostrze zarazem – królowej Arsinoe.

Do najważniejszych zabytków Fajum zaliczyć należy: w Medinet Fayoum – ruiny świątyni boga Sobka, meczet Asil Beya (XV w.); w Biahmu – resztki kolosów Amenemhata III; w Dimei – ruiny świątyń ptolemejskich; w Kasr Karun (Qasr Qarun, Qa§r Qarun) – ruiny ptolemejskich świątyń i miasta Dionysias; w Madinat Madi – świątynię Amenemhata III i jego syna oraz ruiny świątyń ptolemejskich; w Hawara – piramidę Amenemhata III i Labirynt; w Al-Lahun (Al-Lahun, El-Lahun) – piramidę Senusereta II.

Niewielka świątynia z piaskowca w Madinat Madi (Medinet Madi, Madinat Ma T)dedykowana Sobkowi, Horusowi i wężowej bogini zbiorów Renenutet z czasów Amenemhata III i IV (XII dynastia), to jeden z nielicznych przybytków kultu Średniego Państwa. Mimo że za XIX dynastii, a potem w czasach ptolemejskich sanktuarium przebudowano, zachował się jego kształt z okresu Średniego Państwa. Aleja lwich sfinksów częściowo ukryta pod piaskami prowadzi do bramy świątyni. Mury wzniesiono z regularnych ciosów kamiennych, a ściany pokrywają nieźle zachowane płaskorzeźby. Portyk wsparty na dwóch papirusowych kolumnach wiedzie do poprzecznej salki z kolumnami (7 m na 2,17 m), skąd są wejścia do trzech kaplic z posągami bóstwa (najszersza) i dwóch królów. Reliefy przedstawiają obu Amenemhatów składających ofiary bogini Renenutet. Z czasów ptolemejskich pochodzą greckie inskrypcje (część w muzeum w Aleksandrii) i posągi lwów.

Piramida w Hawara (codz. 8.00-16.00; 30 EGP) została wzniesiona jako druga na polecenie Amenemhata III z XII dynastii (pierwsza stanęła w Dahszur). Jak opisywał Herodot, przylegała do Labiryntu i miała 73 m wysokości. Ozdabiały ją rzeźbione figury. Piramida Amenemhata III w rzeczywistości wznosiła się na wysokość 58 m, bok podstawy liczył 102 m, a kąt nachylenia ścian 48° 52′. Rdzeń zbudowano z cegły mułowej i obłożono polerowanym białym wapieniem. Przy piramidzie stała świątynia grobowa, z której było tajne i bardzo pokrętne wejście do piramidy. Nie uchroniło to jednak mumii faraona przed zbezczeszczeniem.

Na południe od piramidy, niemal tuż u jej stóp, rozciąga się teren pokryty ruinami, który już w starożytności obrósł w legendy. To rumowisko kamiennych odłamków ma być Labiryntem, który tak sugestywnie (lecz chyba nieprawdziwie) opisywał Herodot. Czym był Labirynt? Czy świątynią grobową Amenemhata III, którą ukończyła jego córka, królowa Sobek-Neferu, ostatnia władczyni XII dynastii? A może była to inna, niezidentyfikowana budowla, której przeznaczenie zatarło się w mroku dziejów, nieznane już Herodotowi? Budowla musiała mieć około 305 m długości i 244 m szerokości. Od czasów rzymskich służyła za kamieniołom, więc pozostały jedynie fundamenty, zwaliska białego wapienia i obrobionego granitu. Herodot, który ponoć widział budowlę w całej swej okazałości, opisuje ją jako ciąg 12 perystylowych dziedzińców: 6 od północy i 6 od południa. Mieściło się tu podobno 3000 komnat – 1500 w podziemiach i 1500 na powierzchni. W salach podziemnych prawdopodobnie znajdowały się grobowce świętych krokodyli i króla, który wzniósł budowlę.

Około 19 km od Medinet El-Fayoum, a 10 km od Hawara, u wylotu szerokiego pustynnego wąwozu stoi piramida Senusereta II (XII dynastia) w Al-Lahun (codz. 8.00- 16.00; 30 EGP). Nazwa pochodzi od starożytnego Le-hone („ujście jeziora”). Otaczają ją domy z cegły mułowej starożytnego miasta Kahun, w których być może mieszkali kapłani i urzędnicy opiekujący się piramidą.