Od starożytności aż do połowy XX w. Aleksandria (Alexandria, arab. Al-Iskandarijja) była przy Egipcie, a nie w Egipcie. Teraz jest to Al-Iskandarijja, miasto w przeważającej mierze egipskie, które zapomniało o swojej greckiej, żydowskiej, europejskiej i lewantyńskiej przeszłości, ale nadal urzeka odmiennością.
W latach 50. XX w nastąpił masowy exodus ludności nieegipskiej. Znikły greckie kafejki, żydowskie sklepiki i lewantyński czar ośrodka. Egipskie władze widziały w nim nienawistny obraz europejskiej dekadencji i kosmopolityzmu. Wypleniono go tak dokładnie, że po tamtej przeszłości pozostał jedynie cień. Dziś nadciąga inne niebezpieczeństwo. Nowoczesne dzielnice wdzierają się do zniszczonego, zabytkowego centrum. Jeśli nie znajdą się pieniądze na jego renowację, nic już nie pozostanie z szalonego miasta lat 20. XX w.
Historia – Miasto Aleksandra
Aleksandria należy do miast założonych przez Aleksandra Wielkiego. Wódz w Egipcie był witany jako oswobodziciel. Umiejętnie kształtował swój wizerunek -deklarował szacunek dla egipskiej kultury i religii. W czasie pobytu w Memfis (ówczesnej stolicy) złożył ofiary egipskim bogom i został koronowany na kolejnego faraona Egiptu. Potem udał się do wyroczni Amona w oazie Siwa, a po drodze zatrzymał się nad brzegiem Morza Śródziemnego. Tam na plaży podjął decyzję o założeniu miasta (332 r. p.n.e.) na miejscu egipskiej wsi Rakotis. Jak głosi legenda, sam nakreślił jego plan, rozpościerając na piasku swój żołnierski płaszcz -chlamidę. Budowano je według projektu architekta Deinokratesa z Macedonii, który wykorzystał pomysł Hippodamosa z Miletu (siatka krzyżujących się pod kątem prostym ulic z agorą w centrum). Aleksander nie zobaczył swojej pierwszej Aleksandrii. Na trasie podbojów założył jeszcze kilka podobnych ośrodków, ale żaden z nich nie dorównał pierwszemu.
Aleksandria ptolemejska
Gdy Aleksander zmarł w Babilonie, jego wodzowie, diadochowie -„następcy”, rozdrapali imperium na części. Najwierniejszy przyjaciel króla – Ptolemeusz, syn Lagosa, dostał Egipt. Odjechał, zabierając ciało Aleksandra, które pochował w specjalnym mauzoleum w Aleksandrii. Początkowo satrapa Ptolemeusz rezydował w starej stolicy, a potem zamieszkał w powstającej Aleksandrii (320/319 r. p.n.e.). W 305 r. p.n.e. Ptolemeusz I ogłosił się niezależnym władcą.
Był założycielem Biblioteki Aleksandryjskiej i Muzejon. Na swoim dworze zebrał najsłynniejszych uczonych i pisarzy owych czasów.
Aleksandria była piękna – określano ja mianem „najjaśniejszej i najświetniejszej”. Mieszkali w niej Grecy, Egipcjanie i Żydzi. Wznosił się tu pałac królewski, Biblioteka Aleksandryjska i Muzejon, grobowiec Aleksandra Wielkiego (Soma), świątynie, słynna latarnia morska na Faros, dwa porty. W zachodnich częściach miasta (Rakotis) żyli Egipcjanie, a w Neapolis – Grecy. Ośrodek leżał na szlaku handlowym łączącym Wschód (Syrię, Arabię i Indie) z najdalszym Zachodem (Kartaginą, Italią, Galią i Hiszpanią). Aleksandria stała się jednym z największych centrów życia umysłowego i kulturalnego starożytności, główną, obok Aten, stolicą kultury hellenistycznej.
Tu narodziła się sztuka aleksandryjska i związana z Biblioteką literatura.
W Muzejonie rozwijała się nauka: biologia, medycyna, astronomia, matematyka. Czczono tutaj synkretyczne bóstwo – Serapisa.
Po wielkich Ptolemeuszach, jak Ptolemeusz I Soter czy Ptolemeusz II Filadelfos, nastąpili Ptolemeusze mniejsi, a potem całkiem mali.
W wewnętrznych sporach i wojenkach rozsypywała się potęga i bogactwo Egiptu. Ostatnią egipską władczynią z dynastii ptolemejskiej była Kleopatra VII. Zdobyła władzę, wykorzystując Juliusza Cezara, któremu urodziła syna. Razem z dyktatorem chcieli podbić świat.
Kres tym zamiarom położyło morderstwo Cezara w dzień idów marcowych 44 r. p.n.e. Kleopatra nie zmieniła planów i wciągnęła w ich realizację Marka Antoniusza, którego zauroczyła wizja zjednoczenia kultury egipskiej i rzymskiej. Jednak i to się nie udało królowej – po przegranej bitwie pod Akcjum, a potem śmierci Antoniusza, popełniła samobójstwo, a Egipt wpadł w ręce Rzymian.
Aleksandria rzymska i bizantyjska
Miasto utrzymało swoją pozycję jako stolica podległej bezpośrednio cesarzowi prowincji Egipt.
Mieszkańcy zachowali wszystkie przywileje, a nawet zyskali nowe -przez długi czas tylko oni mogli się ubiegać o obywatelstwo rzymskie. Aleksandria nadal była stolicą kultury. W I w. pojawili się tu chrześcijanie, a od III w. miasto stało się intelektualnym ośrodkiem chrześcijaństwa, szczycącym się takimi znakomitościami jak Klemens z Aleksandrii, Orygenes, Atanazy Wielki. W III i IV w. zamieszki na tle narodowościowym, gospodarczym i religijnym przyczyniły się do stopniowego upadku miasta. Od IV w. biskup Aleksandrii, reprezentujący najczęściej odłam monofizycki, stał się rzeczywistym władcą Egiptu oraz wodzem odśrodkowych ruchów w Kościele i państwie.
Do najgwałtowniejszych rozruchów przeciw pogaństwu i władzy z Bizancjum doszło za czasów patriarchy Aleksandrii Cyryla. W 391 r. mnisi Cyryla zniszczyli świątynię Serapisa i część Biblioteki Aleksandryjskiej.
Aleksandria arabska
Bizantyjska biurokracja była ciężkim jarzmem dla ludności kraju i Aleksandrii. Ucisk podatkowy i polityczny, represje wobec chrześcijan uznanych za heretyków sprawiły, iż Egipcjanie sprzyjali najazdowi muzułmańskich Arabów (641), obiecujących mniejsze podatki, tolerancję dla Kościoła koptyjskiego i sprawiedliwe rządy. Gdy wojska kalifa Omara weszły do miasta, ujrzały pałace, łaźnie, teatry, sklepy i spotkały zróżnicowane pod względem narodowściowym społeczeństwo. Aleksandria szybko stała się prowincjonalnym ośrodkiem. Handel z Italią przynosił zyski jedynie kalifowi w Bagdadzie. Po odkryciu Ameryki handel śródziemnomorski przestał się opłacać. Pod rządami Turków (od 1517 r.) miasto podupadło i zmieniło się niemal w wioskę.
Epoka Muhammada Alego i czasy kolonializmu
Odrodzenie Aleksandrii i Egiptu rozpoczęło się po objęciu władzy przez tureckiego namiestnika Egiptu, Albańczyka Muhammada Alego, który marząc o oderwaniu się od Porty Otomańskiej, pragnął stworzyć nad Nilem potęgę gospodarczą i militarną. Unowocześnienie kraju zaczął od budowy kanału Mahmudij^a łączącego Aleksandrię z Nilem (1820). Z pomocą francuskich inżynierów wzniesiono nowoczesny port. Zaczęli tu przybywać Europejczycy, stawiający na gruzach starożytnych i średniowiecznych pozostałości domy w stylu końca XIX w. Budowa Kanału Sueskiego spowodowała, że liczba mieszkańców gwałtownie zaczęła rosnąć. Jednak w 1882 r. przeciw panoszącym się obcym wybuchło powstanie Orabiego Paszy (Urabi).
W odpowiedzi Anglicy zbombardowali ośrodek, całkowicie niszcząc jego stare domy. Odbudowa zatarła dawny kształt historyczny i utrudniła pracę archeologom.
W czasie II wojny światowej Aleksandria była portem dla alianckiej floty. Narastający nacjonalizm doprowadził do wybuchu kolejnych antybrytyjskich zamieszek. W 1956 r. doszło do wojny o Kanał Sueski i ataku wojsk francusko-brytyjsko-izraelskich. W 1957 r. prezydent Naser nakazał opuszczenie Egiptu obywatelom pochodzenia francuskiego i brytyjskiego oraz znacjonalizował majątki zagranicznych firm. Większość europejskich nazw ulic i instytucji znikła niemal z dnia na dzień. Pojawiły się napisy arabskie. Wielowiekowa tradycja tolerancji została zastąpiona przez nacjonalizm i ksenofobię.