Kair – Cytadela i okolice
Zazwyczaj właśnie od Cytadeli rozpoczyna się zwiedzanie Kairu i żadna wycieczka, nawet jednodniowa, nie omija tego miejsca. Pod wzgórzem koniecznie trzeba jeszcze obejrzeć meczet sułtana Hassana i meczet Rifaiego.
Na Cytadelę i oba meczety najlepiej przeznaczyć pól dnia. Można tu dojechać taksówką lub autobusem, albo przyjść na piechotę, kierując się na Midan Salah ad-Din. Wejście otwiera się od strony parkingu przy Bab al-Gabal, gdzie sprzedaje się bilety i gdzie jest bramka elektroniczna.
Wejście na Cytadelę Saladyna wiedzie obok murów obronnych z potężnymi basztami: Burg al-Matar (Wieża Platformy Lotu, gdzie prawdopodobnie trzymano gołębie pocztowe), Burg at-Turfa, Burg Qurkiyan (Wieża 40 Węży) aż do Bab al-Gabal (Brama Górska; 1786). Pierwszą budowlą na wzgórzu była Kopuła Wiatrów, pawilon wzniesiony w 810 r. przez gubernatora Hatima Ibn Hartama. Walory wojskowe tego miejsca docenił Saladyn (1171-1193), który nakazał wznieść tu z kamieni z piramid cytadelę przeciw krzyżowcom. Mury miały 30 m wysokości i 3 m grubości. Do dziś zachowały się wieże z tamtych czasów: Burg al-Haddad (Wieża Kowala) i Burg al-Raml (Wieża Piaskowa). Od tego czasu stacjonowały tutaj oddziały wojskowe, a potem tureccy janczarzy. Wody (z Nilu) do cytadeli dostarczał 3,5-kilometrowy akwedukt z czterema przepompowniami. Dostępna również była woda ze studni Yusufa (Saladyna; 97 m głębokości).
Po Saladynie rozbudowę kontynuował jego siostrzeniec al-Kamil, który z cytadeli wojskowej uczynił sułtańską rezydencję. W czasach mameluckich ośrodek zarządzania państwem przeniesiono do pałaców an-Nasira. Ostateczny kształt budowlom nadał Mohammed Ali, budując (dziś zamkniętą) Bab al-Gadid (Brama Nowa; 1826) i wznosząc Alabastrowy Meczet. Tu w 1811 r. wyprawił ucztę dla 470 najważniejszych mameluckich bejów, których kazał następnie wymordować w zasadzce przy Bab al-Azab (1754), w dolnych, osmańskich murach cytadeli.
Na Cytadeli przez wieki wyrosło wiele budowli: cztery meczety (trzy dostępne), w tym najbardziej znany meczet Muhammada Alego, zwany Alabastrowym, meczet sułtana an-Nasira oraz meczet Sulejmana Paszy.
Meczet Muhammada Alego, widoczny z niemal każdego miejsca w Kairze, z bliska rozczarowuje. Jest zbyt wielki, zbyt turecki i niestarannie wykonany. Wnętrze pełne złoceń i ozdób jest przykładem schyłkowego stylu osmańskiego, gdzie przepych zastępował jakość. Żyrandole, lampy, złocone inskrypcje, złoto na mihrabie i dwa minbary przemawiają jedynie do ludzi lubiących ten styl. Po prawej, pod grobowcem z białego marmuru z kratami z brązu pochowano samego fundatora. Meczet wzniesiono w latach 1824-1848, ale ukończono go tak naprawdę za czasów następcy fundatora, Saida, w 1857 r. Sprzed meczetu roztacza się wspaniały widok na Kair, aż po piramidy w Gizie.
Na południe od świątyni wyrastają pozostałości pałacu Muhammada Alego, el-Jauhara (al-Gawhara), gdzie czekał na wiadomości o zasadzce na mameluków. Zachowały się tutaj portrety kedywów i królów Egiptu wraz z żonami i dworem, meble i wyposażenie wnętrz. W pałacu zbierał się egipski rząd do czasu, kiedy przeniósł się do pałacu Abdin.
Meczet sułtana an-Nasira, zwany tez meczetem Ibn Qalawuna (jego ojca), zbudowano w latach 1318-1355, kiedy stosunki z Persją byty bardzo dobre. Przy budowie pomagali mistrzowie z Tebryzu: jeden z nich zaprojektował spiralne minarety przykryte hełmami w kształcie cebuli i fajansową dekoracją. Wielka kopuła meczetu, pokryta zielonymi płytkami, przypomina świątynie z Azji Środkowej. To jedyna dobrze zachowana budowla mamelucka na Cytadeli. Za meczetem wyrastają ruiny Qasr al-Ablaq (Pasiasty Pałac) sułtana an-Nasira.
W północno-wschodniej części wzgórza stoi meczet Sulejmana Paszy (1528) w stylu osmańskim, z kopułami pokrytymi miedzianą blachą i osmańskim minaretem.
To pierwszy meczet w Egipcie wzniesiony dla tureckich wojsk okupacyjnych.
Na terenie Cytadeli jest kilka muzeów, w tym ukryte za pseudogotycką bramą Muzeum Policji, gdzie w jednej z cel więziono Sadata, aresztowanego przez Brytyjczyków za szpiegostwo wojskowe (tu również siedzieli jego zabójcy). Ekspozycja jest poświęcona słynnym sprawom kryminalnym.
Przejście w Bab al-Qullah prowadzi do północnej części Cytadeli. Stoją tu amerykańskie i radzieckie czołgi, znak, że niedaleko działa ulokowane w dawnym haremie Muhammada Alego (1827) Muzeum Wojska (zdjęcia płatne). Do 1874 r. była to rezydencja rodziny królewskiej. Do Muzeum Powozów wchodzi się przez ogrody (przy okazji można obejrzeć XIX-wieczną bramę i część minaretu meczetu Qaitbeja z 1441). Stoją tu rozmaite powozy, w tym pozłacane dary od Napoleona III i cesarzowej Eugenii. Dalej ma siedzibę Muzeum Rzeczy Przejętych, odebranych przemytnikom (papirusy, ikony, posążki, manuskrypty i pistolety).
Po północno-zachodniej stronie Cytadeli stoją dwa meczety: sułtana Hassana (Hasana) i ar-Rifaiego.
Ten pierwszy należy do najpiękniejszych przykładów wczesnej architektury mameluckicj w Kairze. Zbudował go sułtan Hassan, syn wielkiego mameluckiego władcy an-Nasira Mohammeda, syna Qalawuna, którzy rządził Egiptem dwukrotnie: po raz pierwszy od 1347 r., zdetronizowany przez innych mameluków na rzecz swego młodszego brata, po raz drugi od 1354 do 1361 r. Budowę sfinansowano, przejmując majątki ludzi zmarłych podczas epidemii dżumy (1348), ale błędy konstrukcyjne spowodowały zawalenie się jednego z minaretów (1361), przez co zginęło przeszło 300 osób. Był to zły omen, więc czekano na upadek władcy.
Pod koniec 1361 r. został zamordowany, a jego meczet budowano jeszcze dwa lata.
W skład kompleksu wchodzi świątynia, mauzoleum i medresa.
Trzy fasady są podzielone pionowymi niszami o dekoracji stalaktytowej, ozdobione medalionem i motywami wywodzącymi się z Dalekiego Wschodu (Chiny). Czwarta dotyka budowli handlowych (waqf), dających utrzymanie meczetowi. Planowano, że świątynia będzie miała aż cztery minarety; ten nad portalem wejściowym zawalił się w 1361 r., a następny (zastąpiono go wersją skromniejszą) w 1659 r. Najwyższy minaret sięga 86 m. Przy budowie wykorzystywano kamień z licówki piramid w Gizie. Wewnętrzny dziedziniec ze studnią ablucyjną otaczają z czterech stron ostrołukowe liwany, służące jako medresy, sale wykładowe prawa sunnickiego. W głębi wschodniego liwanu jest piękny mihrab, a po prawej – brązowe, inkrustowane złotem i srebrem drzwi wiodące do mauzoleum ze wspaniałą kopułą, w którym nie ma ciała sułtana (pochowano tu jego dwóch synów). Medresa kompleksu w 1517 r. została zbombardowana przez Turków; odbudowano ją dopiero w czasach osmańskich.